Roditelji imaju veliku ulogu u razvoju dječjeg mentalnog sklopa. Oni su najvažnija veza djeteta sa svijetom, a njihovi međusobni odnosi imaju dugoročni, cjeloživotni uticaj na sposobnost djeteta da dostigne svoje pune potencijale.
Interakcija treba da se odvija po principu „serviraj i uzvrati“ – dijete započinje interakciju, a roditelj ga prati, odgovara mu i tako podržava uspostavljanje brojnih sinapsi i izgradnju moždane strukture.
Izostanak takve interakcije, koja se inače prirodno odvija, rezultat je mnogih faktora. Roditelji mogu biti pod ozbiljnim stresom zbog finansijskih problema, nedostataka odnosa sa drugim ljudima, hroničnih zdravstvenih problema i slično. Roditelji koji su u najvećem riziku često imaju više navedenih problema. Podrška roditeljima pomaže u uspostavljanju pozitivnih odnosa i okruženja za rast i razvoj djeteta koje ima suštinski značaj za cjeloživotno učenje, zdravlje i ponašanje djeteta.
Mala djeca koja imaju sigurne odnose pune povjerenja sa roditeljima, starateljima i drugima koji o njima brinu, iskusiće minimalni stres kada im se desi nešto neočekivano. Pružanje brižne njege i podsticajni odnosi od prvih dana života mogu da spriječe, pa i izbrišu razorne efekte višeg nivoa stresa koji se naziva još i toksični stres.
Rana iskustva utiču na razvoj mozga – Boravak u majčinom stomaku i prve godine života predstavljaju period najintenzivnijeg razvoja mozga djeteta i ta najranija iskustva utiču na njegovu otpornost. Neuronska kola u mozgu su tokom najranijih godina najosjetljivija na uticaje, i u pozitivnom i u negativnom smislu.
Uticaji iskustava iz najranijeg djetinjstva stvaraju osnovu za razvoj ličnosti i inteligencije, kao i za izražavanje emocija. Kada su rana iskustva prije svega negativna, kod djece se razvijaju emotivni problemi i problemi u ponašanju i učenju, a ako nema ciljanih intervencija, oni mogu da potraju tokom cijelog života.
Na primjer, djeca koja su iskusila hronično zlostavljanje i zanemarivanje tokom prvih nekoliko godina života mogu živjeti u stalnom stanju razdražljivosti ili distanciranosti, jer očekuju opasnost iza svakog ugla. Da bi naučio i prihvatio nove informacije, mozak djeteta mora biti u stanju „budnosti i smirenosti“, a takvo stanje djete koje je bilo izloženo traumatičnim događajima rijetko postiže.
Događaji u najranijem djetinjstvu utiču na čitav život – Da bismo pozitivno uticali na budućnost djece moramo prepoznati probleme i reagovati na vrijeme. Neželjeni događaji i uticaji, na primjer ekstremno siromaštvo, zlostavljanje ili zanemarivanje, mogu da oslabe moždanu strukturu i da dovedu do toga da sistem za odgovor na stres stalno dobija stimuluse. Sigurno i stabilno okruženje, kao i brižni i podsticajni odnosi u najranijim godinama, sprječavaju ili poništavaju štetne efekte stresa i daju dugotrajne pozitivne efekte na učenje, ponašanje i zdravlje.
Nije svaki stres štetan. Niski nivoi stresa ne nanose štetu djeci, naročito ako imaju roditelje koji im pokazuju ljubav i odgovaraju na njihove potrebe. Nivoi stresa kojima su ljudi izloženi u ranim godinama oblikuju njihovu sposobnost da ublažavaju i kontrolišu reakcije na stres u kasnijem životu. Mnoga porodilišta koriste terapiju dodirom (kontakt koža na kožu) kod novorođenčadi kako bi se smanjio stres i ojačalo njihovo zdravlje. Prerano rođena djeca bolje napreduju u težini i dužini ako njihova svakodnevna rutina, osim ishrane, podrazumijeva i dodir.
Vrste stresa
1. Pozitivni stres – Umjereni kratkotrajan, uzrokuje kraće povećanje broja otkucaja srca i blage promjene u nivou hormona stresa. Izvori pozitivnog stresa: upoznavanje novih ljudi ili (kod male djece) vakcinacija. Pozitivni stres se smatra važnim i nužnim aspektom zdravog razvoja, a o zdravom razvoju govorimo kada roditelji podržavaju razvoj djeteta i kada postoji povoljno okruženje u kome porodica živi.
2. Podnošljiv stres – Ako se ne kontroliše, ovaj oblik stresa može da naruši moždani razvoj. Podrška drugih umanjuje ovaj stres, pomaže detetu da se prilagodi na stres, da se nosi sa stresom, a pomaže i u ublažavanju posljedica stresa. Primjeri: ozbiljna bolest, gubitak voljene osobe, teže povrede, komplikovan razvod roditelja praćen konfliktima, preseljenje zbog rata, prirodna katastrofa. Podnošljivi stres se obično događa u ograničenom vremenskom periodu, što mozgu i cijelom organizmu omogućava da se oporavi od potencijalno štetnih posledica.
3. Toksični stres – Oštar i produžen stres, javlja se kada izostaje zaštita koju omogućava podrška roditelja. Djeca koja su izložena toksičnom stresu mogu imati narušenu sposobnost razmišljanja i kontrole emocija. Do toksičnog stresa može doći kada se dijete ponovljeno i/ili intenzivno fizički ili emocionalno kažnjava, kada je izloženo porodičnom nasilju, zanemarivano ili zlostavljano, kada odrasta u ekstremnom siromaštvu ili u porodici sa osobama koje pate od mentalnih oboljenja (na primjer depresija) odnosno sa osobama zavisnim od psihoaktivnih supstanci, koje nisu uključene ni u kakav sistem podrške koji im omogućava da izađu na kraj sa teškoćama sa kojima se suočavaju. Toksični stres narušava arhitekturu mozga i dovodi do problema u učenju, ponašanju, kao i fizičkom i mentalnom zdravlju, koji traju tokom čitavog života.
Bolja životna postignuća mogu se ostvariti ako se smanji broj i ozbiljnost negativnih iskustava tokom djetinjstva i ako se jačaju odnosi koji malu djecu štite od negativnih uticaja toksičnog stresa. Treba imati u vidu da su intervencije usmjerene na roditelje, koje se realizuju onda kada su potrebne, korisne ne samo za tu osobu već i za cijelu porodicu, pa i za zajednicu u cjelini.
UNICEF/ zena.blic
